Instytut Filologii Wschodniosłowiańskiej

Jadwiga Szymak Reiferowa (1931-2022)

Jadwiga Szymak-Reiferowa urodziła się 2 maja 1931 roku w Pabianicach. Jej dzieciństwo naznaczyła II wojna światowa i okupacja, o której w 2001 roku mówiła: „Do dziś mam poczucie, że nigdy już nie byłam w stanie odrobić umysłowej pustki i beznadziejności tamtych niezliczonych miesięcy, kiedy czytałam w kółko ten sam rocznik «Płomyka», jedyną książkę, którą wynieśliśmy z domu, kiedy nas wysiedlono, pozwalając zabrać tyle, ile uniesiemy” [Wszystkie cytaty pochodzą z wywiadu Haliny Waszkielewicz z Jadwigą Szymak-Reiferową: Szukałam ciągle czegoś nowego…, [w:] Строитель чудотворный. Studia o literaturze rosyjskiej dedykowane Jadwidze Szymak-Reiferowej i Władysławowi Piotrowskiemu, red. H. Waszkielewicz i J. Świeży, Kraków 2001.]

Po wojnie ukończyła pabianickie Gimnazjum im. Królowej Jadwigi (żeńskie, w 1948 roku przekształcone w koedukacyjną II Państwową Jednolitą Szkołę Jedenastoletnią). W 1951 roku podjęła studia w ówczesnej Katedrze Historii Literatury Rosyjskiej UJ. W roku akademickim 1953/54 Katedrę połączono z Zakładem Języków Wschodniosłowiańskich i przemianowano w Katedrę Filologii Rosyjskiej; wtedy też studentka III roku Jadwiga Szymakówna została zatrudniona na stanowisku zastępcy asystenta, a do jej obowiązków należało – prócz zajęć – prowadzenie sekretariatu i biblioteki.

Do lat studiów wracała pamięcią z przyjemnością i wdzięcznością. Jej przełożonym, promotorem zarówno pracy magisterskiej o prozie Leonida Andriejewa, jak i doktorskiej o Ilji Selwińskim i rosyjskim konstruktywizmie, oraz Mistrzem przez całe życie był prof. Wiktor Jakubowski, twórca powojennej rusycystyki krakowskiej. Słuchała wykładów wybitnych uczonych: historyków Henryka Mościckiego i Henryka Batowskiego, historyków i teoretyków literatury Henryka Markiewicza i Marii Dłuskiej. Języka rosyjskiego uczyła się od szczególnie ciepło wspominanej Marii Leichtfriedowej oraz Haliny Safarewiczowej – późniejszej wybitnej językoznawczyni i następczyni prof. Jakubowskiego na stanowisku kierownika Katedry.

Jadwiga Szymak-Reiferowa należała do pierwszego powojennego pokolenia krakowskich rusycystów. Studiowała bądź pracowała m.in. z literaturoznawcami: Jadwigą Urbańską-Śliszową (1927–2012), Gabrielą Olak-Porębiną (1927–1996), Ryszardem Łużnym (1927–1998), Stanisławem Porębą (1930–2012), Władysławem Piotrowskim (ur. 1931), Januszem Henzlem (ur. 1935), Ewą Korpałą-Kirszak (1936–2011), Lucjanem Suchankiem (ur. 1937); językoznawcami: Wiesławem Witkowskim (ur. 1927), Leszekiem Schneiderem (1925–1984), Adamem Wandasem, Januszem Riegerem (ur. 1934); uniwersyteckimi lektorami: Danielem Horowiczem (1920–1995), Aleksandrą Urbańską (zm. 2012), Janiną Wienerową (1922-2019).

W historii Instytutu Filologii Wschodniosłowiańskiej (wcześniej – Rosyjskiej) była postacią niezwykle wyrazistą i ważną. Formalnie pozostawała z nim związana od 1951 do 1991 roku, ale i po przejściu na emeryturę prowadziła wykłady kursowe z najnowszej literatury rosyjskiej oraz wykłady monograficzne na studiach dziennych, później też zaocznych. Dwukrotnie pełniła funkcję wicedyrektora (1972–77 oraz 1979–1981) Instytutu. Była inicjatorką i współzałożycielką Zakładu Literatury Rosyjskiej XX wieku. Studentów nauczała głównie poetyki, do której wraz z Ryszardem Łużnym wydała skrypt Ćwiczenia ze stylistyki i wersyfikacji (wyd. II i III – trzytomowe Ćwiczenia z poetyki dla studentów filologii rosyjskiej), oraz historii literatury współczesnej. Wykształciła 170 magistrów filologii rosyjskiej oraz siedmioro doktorów: Elżbietę Biernat – późniejszego profesora Uniwersytetu Gdańskiego, przedwcześnie zmarłego Zbigniewa Maciejewskiego z UMCS w Lublinie, Eulalię Paplę – rusycystkę i ukrainistkę z UJ, Annę Gildner, prof. UJ, Teresę Zobek i Barbarę Klimczyk, pracujące na Uniwersytecie Śląskim, oraz Katarzynę Makowiecką, zatrudnioną w krakowskiej szkole muzycznej.

Cieszyła się autentycznym autorytetem naukowym w polskim środowisku rusycystycznym, cenili Ją historycy literatury w Rosji i innych krajach. Jej największymi osiągnięciami naukowymi pozostają prace o poezji rosyjskiej XX wieku. Poświęciła jej doktorat pt. Twórczość Ilji Sielwinskiego na tle teorii konstruktywizmu (1915–1930) i habilitację pt. Czytając Brodskiego (książka z 1998 r., kolokwium na Uniwersytecie Śląskim w r. 2000). Opublikowała nadto książki autorskie: Rosyjska powieść radziecka 1941–1965 (1966) i Josif Brodski (1993) oraz prace zbiorowe К проблемам истории русской литературы ХХ века (1992) i Rosja za rogatkami stolic. Szkice o literaturze rosyjskiej lat 1905–1917 (1993).

Zawsze interesowały Ją problemy poetyki dzieła literackiego, a Jej prace cechowało to, czego nauczyła się od swego Mistrza: wzorcowa „filologiczna analiza tekstu, dostrzeganie i studiowanie realiów, dociekliwość w badaniu tła historycznego i biografii pisarza”. Charakteryzowała je też rzetelność, lekkość i elegancja nienagannego stylu oraz precyzja wywodu. Pisała głównie o wielkich, ale też o mniej znanych poetach i prozaikach XX i XXI wieku: Annie Achmatowej, Andrieju Biełym, Aleksandrze Błoku, Marinie Cwietajewej, Władimirze Majakowskim, Lidii Czukowskiej, Maksymie Gorkim, Andrieju Płatonowie, Leonidzie Dobyczinie, Konstantym Paustowskim, Gieorgiju Iwanowie, Iwanie Szmielowie, Lidii Ginzburg, Bułacie Okudżawie, Fazilu Iskanderze, Michaile Kurajewie, Władimirze Makaninie, Zinowiju Ziniku, Igorze Diedkowie, Olegu Zajączkowskim i wielu innych.

Odrębną, niezwykle istotną kategorię tekstów stanowią Jej świetne wstępy i posłowia do polskich wydań poezji i prozy rosyjskiej (Andrieja Biełego, Maksyma Gorkiego, Aleksieja Tołstoja, Wieniamina Kawierina, Andrieja Płatonowa, Władimira Lidina, Wasilija Aksionowa, Bułata Okudżawy, Walentina Katajewa), skierowane do czytelników nieprofesjonalnych, dla których były skarbnicą wiedzy o pisarzach, ich dziełach i czasach oraz znakomitym kluczem interpretacyjnym. Przez wiele lat współpracowała z krakowskim „Wydawnictwem Literackim”, dla którego przygotowała wydania: Pamiętników Marii Wołkońskiej, Dzienników Aleksandra Błoka (z W. Jakubowskim), Wspomnień Awdotii Panajewej (Gołowaczowej), Poezji Anny Achmatowej, tomiku wierszy Belli Achmaduliny Wyjść na scenę, wyboru prozy Pestka wiśni Jurija Oleszy, antologii poezji „Rdzewieje złoto, stal się w proch przemieni”. Była też tłumaczką literatury rosyjskiej; przełożyła m.in. opowiadania Aleksandra Grina, Fiodora Abramowa, Jurija Nagibina, Wspomnienia o Włodzimierzu Majakowskim Weroniki Połońskiej oraz (wraz z Ireneuszem Maślarzem) powieści: Czewengur Andrieja Płatonowa, Skandalista, czyli wieczory na Wyspie Wasilewskiej Wieniamina Kawierina i Niecierpliwość Jurija Trifonowa.

W latach 1976–1982 na łamach „Rocznika Literackiego” publikowała coroczne obszerne przeglądy tłumaczeń literatury rosyjskiej w Polsce. Przekładom poezji poświęciła też artykuły naukowe.

Jadwiga Szymak-Reiferowa była żoną wybitnego biochemika, profesora Ignacego Reifera, związanego z Polską Akademią Nauk i Uniwersytetem Jagiellońskim. Przez wiele lat mieszkała w modernistycznym Domu Profesorów UJ przy al. Słowackiego 15, gdzie miała imponującą bibliotekę. Jej dom był zawsze gościnny dla rusycystów z Krakowa, Polski i świata. Ostatnie, naznaczone chorobą lata spędziła w Głogoczowie, gdzie zmarła nad ranem 19 stycznia 2022 roku.

Dziś wszyscy Ją opłakujemy.

Janusz Świeży